عـلـوم قـرآنـى اصطلاحى است نسبتا جدید ولى مصداق آن کهن و تاریخ آن به قدمت تاریخ قرآن است . و مـراد از آن عـلومى است پیرامون و بر محور قرآن شکل گرفته و رشد کرده و هدف آن شناخت هـمـه شئون مربوط به قرآن اعم از تاریخ و تفسیر و صورت و محتوا و نهایتا استفاده بهتر بردن از قرآن در حوزه علوم شرعى و معارف دینى است . این علوم عبارتند از : 1 ) تاریخ قرآن ( ـ مقاله تاریخ ایران در قرآن پژوهى . گفتنى است که مقاله حاضر یعنى قرآن و قرآن پژوهى در بردارنده یک دوره موجز از تاریخ قرآن است ). 2 ) علم تفسیر 3 ) علم قرائت و تجوید و ترتیل 4 ) علم رسم عثمانى , یعنى شناخت چگونگى رسم الخط و املاى قدیمى و ثابت قرآن مجید. 5 ) علم اعجاز قرآن . 6 ) علم اسباب نزول . 7 ) علم ناسخ و منسوخ . 8 ) علم محکم و متشابه . 9 ) علم شناخت مکى و مدنى . 10 ) علم اعراب . 11 ) علم غریب القرآن و مفردات قرآن و وجوه و نظایر ( واژگان شناسى قرآن ). 12 ) علم قصص . 13 ) فقه قرآن یا احکام قرآن .

شاید فن ترجمه قرآن را بتوان ملحق به علم تفسیر شمرد. سابقه علوم قرآنى بسیار کهن است , و بعضى از علوم قرآنى که عمدتا نقلى و متکى بر حدیث است مـانـنـد ناسخ و منسوخ و اسباب النزول , قدمتش به اندازه قدمت علم حدیث و احادیث مروى از معصومین علیهم السلام است . اما علم رسم عثمانى , همزمان با تدوین و جمع عثمانى و تهیه نسخ نهایى و رسمى قرآن ( معروف به مصحف امام و مصحف عثمانى ) پیدا شده است . و بسیارى از فقهاى مذاهب اسلامى تغییر و تبدیل آن را شرعا جایز ندانسته اند و قرآن رسمى جهان اسـلام کـه در عصر جدید با اتکا به اساسى ترین منابع قدیم تهیه و چاپ شده است بر مبناى همین رسم یا رسم الخط عثمانى است . ایـن رسم الخط طبعا تفاوتهایى با رسم الخط امروز عربى و فارسى دارد و براى فارسى زبانان حتى تحصیلکرده ها دشوار خوان است زیرا در آن بسیارى الفها , به کتابت درنمى آید از جمله آنکه به جاى سلطان , سلطن , و جاى یا نوح , ینوح ( با الفى کوتاه بالاى طاء , یا نون ) نوشته مى شود. ولى حق با کسانى است که طرفدار تثبیت و استاندارد شمارى رسم عثمانى هستند. زیـرا اصـلاحـات املایى و رسم الخط بر وفق مشربها و مکتبهاى زبانى و زبانشناختى یا سلیقه اى , پـایـان نـدارد , و اصـولا هر کار کنیم و هر تدبیرى بیندیشیم قرآن خوانى درست , نیاز به آموزش خـاص خـود دارد , و صـرف داشـتن سواد و تحصیلات و فرهنگ براى درست خوانى قرآن کفایت نمى کند. سـابـقـه عـلم قرائت و شناخت اختلاف قراآت نیز به صدر اسلام و عصر رسول اللّه (ص ) و صحابه بازمى گردد. ولى بعضى از علوم قرآنى مانند علم اعجاز قرآن , یا اعراب قرآن متاخرتر است . زرقـانـى مى نویسد نخستین اثرى که در علوم قرآنى تدوین شده است البرهان فى علوم القرآن اثر على بن ابراهیم بن سعید مشهور به حوفى ( م . 330 ق ) است که در 30 مجلد بوده و نسخه خطى 15 جلد آن در دارالکتب المصریة محفوظ است . سـایـر آثـارى که در علوم قرآنى و مشتمل بر همه یا اغلب علوم و فنون نامبرده , تدوین شده است عبارتند از : 2 و 3 ) فنون الافنان فى علوم القرآن ; و نیز کتاب المجتبى فى علوم تتعلق بالقرآن هر دو اثر ابن جوزى ( م 597 ق ) ( و هر دو محفوظ در دارالکتب المصریة در قاهره ). 4 ) جمال القراء , اثر علم الدین سخاوى ( م 641 ق ). 5 ) المرشد الوجیز , اثر ابوشامه ( م 665 ق ) ( این اثر به طبع رسیده است . ) 6 ) البرهان فى علوم القرآن , اثر بدرالدین زرکشى ( م 794 ق ). ایـن اثر عظیم و خوش تدوین چهار جلدى که به تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم به طبع رسیده است اساس و منبع اصلى اتقان است . 7 ) مواقع العلوم من مواقع النجوم , اثر جلال الدین بلقینى ( م 824 ق ). 8 ) الاتـقـان فى علوم القرآن , اثر محدث و قرآن پژوه مصرى ایرانى تبار , جلال الدین سیوطى ( م 911 ق ) است . این اثر مهمترین اثر در علوم قرآنى شمرده مى شود و از آن سه ترجمه به فارسى موجود است . یکى ترجمه قدیمى ( که نسخه خطى اش در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران محفوظ است ) , دوم بـه قـلم آقاى محمد جعفر اسلامى تحت عنوان دایرة المعارف قرآن ; و سومى به قلم حجة الاسلام سید مهدى حائرى قزوینى ( درباره این ترجمه و این کتاب ـ مقاله ترجمه اتقان نوشته نگارنده در کتاب سیر بى سلوک , و قرآن پژوهى ) متن عربى هم بارها به طبع رسیده است . بهترین طبع آن تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم , در چهار مجلد است . در عصر جدید در جهان اسلام چند اثر قابل توجه در علوم قرآنى پدید آمده است که مهمترین آنها عبارتند از : 9 ) مناهل العرفان فى علوم القرآن , اثر محمد عبدالعظیم زرقانى در 2 مجلد. 10 ) مـبـاحـث فى علوم القرآن , اثر صبحى صالح که بارها تجدید طبع یافته و به صورت ناقص به فارسى ترجمه شده است . 11 ) المعجزة الکبرى , اثر محمد ابوزهره ( ترجمه فارسى تحت عنوان : معجزه بزرگ , پژوهشى در علوم قرآنى , به قلم محمود ذبیحى ).